107. Henrike III.a Nafarroakoa, IV.a Frantziakoa. 108. Henrike III.ak, Joana Albretekoaren semeak, Nafarroako tronua hartu zuen 1572an. Geroago, Frantziako Henrike IV. gisa koroatu zuten. Pauen mantendu zuen Nafarroako Gortea, eta garaikide zuen William Shakespearek euskaldunekiko mirespena adierazi zuen, bertan kokatuz Love's Labour's Lost obra (1594). 109.Paue. Nafarroako erregeen jauregia. 110. Shakespeare (1564-1616). 111. Shakespeareren Love's Labour's Lost obraren egungo antzezpena, Shakespeare's Globe Theatre (Londres). 112. Euskaldunak Labradorreko kostaldean zeuden, Ternuan eta San Lorentzoren estuarioan, eta Quebeceraino bertaraino iristen ziren. Han baleak harrapatzen zituzten, bakailaoak arrantzatzen, eta natiboekin komertzioan aritzen ziren, kastore, hartz, otso, azeri, igaraba eta lepahori larruekin. Kostaldean, gaur egun arte iritsi den toponimiak euskararen lorratza erakusten digu: Barachois, Etxaldeportu, Pointe Navarre, Port Aux Basques, L'ile aux Basques. Euskaldunekin harremana zuten Innu, Huron edo Mik'Maq herriek hizkuntza berezi bat garatu zuten, komunikatze aldera, algonquin-euskara pidgin bat alegia. Horri buruzko erreferentzia ongi dokumentatuak badira: Apaizac hobeto!, erantzuten zuten natiboek euskal marinelek Nola zaude? galdetuz agurtzen zituztenean. 113. Gaur egun, Québecen altzeari orignal esaten diote, euskarazko orein hitzetik alegia, bertako jendeek mendetan zehar eutsi baitiote izen horri. Orignal seinale bat Quebeceko errepide batean. 114. Larru traturako postua. Jesuiten misioa Tadoussac-en, San Lorentzo ibaian. 115. Kastorea. 116. Lapurdi nabarmendu egiten da XVII. mendeko euskarazko literatur produkzioan. Amerikarekiko merkataritzak eta balea harrapatzeak oparotasuna ekarri zuten lurralde honetako kostaldeko herrietara. Horrela, euskal burgesia aberats bat sortu zen. Hau euskaraz alfabetatu zen azkenean, eta euskara erabili zuen komunikazio-hizkuntzatzat. Euskara bakarrik ahozko komunikaziorako izatetik, idatzizkorako ere beharrezko izatera igaro zen: gutunak, merkataritzakoak eta pribatuak, hiztegiak, albaitaritza edo nabigazio liburuak, Ixasoco navigacionecoa eskuliburua esaterako (Baiona, 1677), Etxeberri Dorre kapitain eta kartografoak lapurteraz idatzia. Azpimarratzekoa da, halaber, euskara, frantses eta gaztelaniazko solaserako lehen gida, Tresora hirour lenguaietaqua izenekoa (1620), Voltoirerena. 117. Euskaldunak balea harrapatzen. 118. Axular. Pedro Agerre Azpilikuetak (Urdazubi 1556-1644), Sarako erretorea, Gero idatzi zuen (1643), euskal literaturako lexiko bizi eta aberatseko klasiko bat. Beste elizgizon askorekin batera, Axular Sarako Literatura Eskola garrantzitsuaren parte dugu, Etxeberri, Materre, Aranburu, Harizmendi, Arginaratz, Pouvreau eta Hirigoitirekin batera. Protestantismoaren aurrean herrian katolizismoa zabaltzeko asmoz idatzitako liburuak badira ere, ekarpen erabakigarria e g i n zioten euskararen literatur garapenari eta normalizazioari XVII. m e n d e a r e n hasieran. 119. XVII. mendearen hasieran, heresia eta sorginkeriaren jazartzeak goia iritsiko zuen Europan. Frantziak Pierre de Lancre izendatu zuen Lapurdirako inkisizioko epaile. Honek 3.000 biztanle auzipetu, eta 600 baino gehiago erretzea agindu zuen. Inkisizioa Logroñon instalatu zen 1609an, eta euskal sorginkeria deitu ziotenaren kontrako jazarpen beldurgarria ekarri zuen, milaka izan baitziren inplikatuak eta prozesatuak. Euskararen inguruko ezjakintasunak eta euskaraganako gorrotoak bidea eman zuten gezurretan oinarritutako salaketak egiteko eta lekukotasunak manipulatzeko. Hizkuntza arrotza hitz egiten dute; deabrua bera ere ez da ikasteko gai izan, idatzi zuen De Lancrek. Akusazioetan erabilitako euskarazko terminologia –akelarreak egitea, akerbeltz adoratzea- beste hizkuntza batzuetara igaro da. 120. Itsasontzia. XVII. mendea. 121. Euskal kortsariak Atlantikoan barrena ere ibiltzen ziren, esaterako Joanes Suhigaraitxipi, Baionakoa, edo Etienne Pellot, Hendaiakoa; hau 1694an hil zen, Ternuatik bueltan zetorren baleazale espedizio bat babesten ari zela. 122. Miseriatik ihesi, asko eta asko abiatzen ziren Ameriketarantz fortuna bila; izan ere, Euskal Herrian familiako seme bakar bat izaten zen oinordeko. 123. Sor Joana Ines de la Cruz (Neplanta, Mexiko 1651-1695), idazlea, eta jaiotzez Bergarakoa zen Pedro Manuel Asbaje militarraren alaba, Mexikoko poetisa onenen artekotzat dute egun. Buru argikoa eta ikasia, bere euskal jatorriari buruzko aipuak jasotzen ditu bere obran, eta baita euskarazko bertsoak ere. 124. Erdi Aroaz geroztik, botere gaztelauaren presentzia gero eta nabarmenagoa zen Gipuzkoako probintziako, Bizkaiko jaurerriko eta Arabako konderriko bizitza politikoan. Gaztelania derrigor erabili beharrekoa zen administrazio eta justizia osoan, eta lanbide eta kargu publiko jakin batzuetan aritzeko, esaterako Bizkaian batzarkide (1613) edo Gipuzkoan alkate izateko (1571). 125. Arnaud Oihenart (Maule 1592-1667), garai horretan euskaraz aritutako idazle laiko urrietako bat, legelaria zen, politikaria, historialaria, saiogilea, poeta eta literatur kritikagilea. Euskarazko poesia bere garaiko estandar kultuetara hurbildu nahi izan zuen. Latin, frantses eta euskaraz idatzi zuen obran, euskaldun guztien historia idazteko ahalegina dugun Notitia utriusque Vasconiæ, tum ibericæ, tum aquitanicæ (Paris, 1638) nabarmentzen da. Honekin batera, baita O'ten gastaroa neurthitzetan, bere maitasunezko poesiekin, Atsotitzen urhenkina, esaera zaharren bilduma bat berau, eta L'Art poétique ere, euskal literatura idatziaren gaineko errepasoa.