161. Industrializazio prozesuak batez ere Bizkaiari eta Gipuzkoari eragingo zien, eta Bilbo inguruan oso handia izan zen industriaren eta meatzaritzaren hazkundea. Lanindar beharrak Bizkairako migrazio fluxu bat eragingo zuen ondoko probintzietan, eta heldu berriak hartzeko zailtasunek gizarte tentsioak ekarriko zituzten, gaztelania euskarari nagusitzearekin batera. 162. Historia eta hizkuntzalaritza izan ziren Arturo Kanpionen (Iruñea, 1854- 1937) lan eremuak. Politikari, hizkuntzalari eta idazlea, bere obra zabalean euskal fonetika, gramatika eta dialektologia landu zituen. Ipuinak, kondairak eta eleberri historikoa idazteaz gain, lehen mailako ekarpena egin zion ikerkuntzari, batez ere 1884ko Gramática de los cuatro dialectos literarios de la lengua euskara lanaz. Euskaltzaindiaren lau fundatzaileetako bat izan zen, Urkixorekin, Azkuerekin eta Luis Eleizalderekin batera, eta Nafarroako Euskara Kultur Elkargoaren sorreran ere parte hartu zuen, 1877an, beste nafar ospetsu batzuekin batera. 163. 1895ean, Alfontso XII.aren garaian, eskoletan euskara erabiltzea erabat galarazita zegoela, Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako diputazioek erregutu egin zioten Cánovas del Castilloren gobernuko Sustapen ministroari maisuei euskaraz jakiteko eskakizuna ezartzea lehen mailako hezkuntzako lanpostuak betetzeko garaian. 164. 1901ean, Nafarroako gobernadore zibil Benito Franciaren zirkular batek Nafarroako eremu euskalduneko maisuei adierazi zien debekatuta zegoela bertako hizkuntza erabiltzea, eta ezin zela inolako ikasgairik eman espainieraz besteko inongo hizkuntzatan, horrela jokatzea eskatzen baitzuen patriaren interesak. 165. XX. mendearen hasieran, hirigune handietan, administrazioaren eta ikaskuntzaren eremuan gaztelania eta frantsesa ziren hizkuntza nagusiak. Hala eta guztiz, hiriguneetan sortu ziren, hain justu ere, euskara suspertzeko, berpizteko lehen mugimenduak, garai hartako intelektual giroetan zehazki. 166. Jose Maria Iparragirre Balerdi (Urretxu, 1820-1881), musikari eta bertsolaria, euskal koblakaria. Erromantizismoan bete-betean sarturik, karlisten (1835) eta frantziar iraultzaileen (1848) alde alistatu zen, erbestealdia Frantzian eta Argentinan eman zuen, eta bere bizitza osoan zehar euskaraz konposatu eta kantatu zuen. Gernikako Arbola zortzikoa (1853) izango da bere konposizio ezagunena beharbada 167. Eraztunaren zigorra euskarak kalean eta, bereziki, eskolan jasaten zuen galarazpenaren sinbolo mingarria da. Joxe Miel Barandiaranek honela kontatzen zuen haurretan, 1890ean, izandako esperientzia: maisuak norbait entzuten zuelarik euskaraz ari zela, eraztun bat jartzen zion; eraztun hau eskuz esku igarotzen zen, araua urratu ahala (...) horrela eraztunak bakarrik sentiarazten zintuen, zure lagunek bazterturik, eta jasoko zenituen egurkaden beldur. Izan ere, aste amaieran eraztuna zuenak zigorra jasotzen zuen. 168. Xareta. Lapurdi. 169. Kalifornian, euskarazko bi egunkari. Escualdun Gazeta (1885), Martin Biskailuz abokatuak Los Angelesen editatua, hiriko euskal komunitateari zuzendua (Martinen seme Eugene karguan denbora gehien egindako Los Angeleseko sheriffa izan zen), eta sei urtez argitaratu zuten Californiako Eskual Herria astekaria (1893), Jean Pierre Goytinorena. 170. Julio Urkixo Ibarra (Deustua, 1871-1950), zuzenbide eta hizkuntzalaritzan aditua, artikulugile, euskalki eta esaera zaharren ikertzailea, euskal bibliografian aditu izatera iritsi zen. Euskal Herri osoko 11.000 inguru liburu, eskuizkribu eta argitalpen bildu zituen. Revista Internacional de Estudios Vascos, RIEV aldizkaria jarri zuen abian (1907). Hau euskal kultura eta zientziaren erakusleiho onena izango zen. Azkuerekin eta Aranzadirekin batera, Euskalerriaren alde (1911) aldizkari zientifikoa sortu zuen. Eusko Ikaskuntzaren lehendakariorde izan zen 1930 arte, Euskaltzaindiaren lau fundatzaileetako bat, eta honen liburutegia eta Ikerkuntza Atala zuzendu zituen. Osatu zuen liburutegi baliotsua (Julio Urkixo liburutegia) Donostiako Koldo Mitxelena Kulturunean dago gaur egun, Gipuzkoako Foru Aldundiaren jabetzakoa da, eta kontsulta daiteke. 171. Sabin Arana Goiri (Abando, 1865-1903) euskal abertzaletasun independentistaren ideologoa izan zen, Eusko Alderdi Jeltzalearen fundatzailea, eta bere anaia Luisekin batera ikurrina sortu zuen. Kultura propio bat garatzearren euskarazko literatur sorkuntza behar-beharrezkoa zela iritzita, hizkuntza, politika, historia eta literaturari buruzko obra oparoa laga zigun, eta hainbat egunkari sortu zituen. Bitan egon zen kartzelan, debekatu egin zizkioten argitalpenak, eta batzokia itxi. Aranarentzat euskara zen euskal aberriaren nortasunaren elementuetako bat, eta lexikoaren garbitasunaren aitzindari eta aldeko sutsu izan zen. 172. Resurreccion Maria Azkue. Idazle, hizkuntzalari eta folklorearen ikertzailea (Lekeitio, 1864-1951). Laster jabetu zen euskararen akademia baten beharraz, eta Euskaltzaindiaren fundatzaileetako bat izan zen, erakundearen buru gainera 1919tik 1951 arte. Euskararen gaineko ikerkuntza zientifikoa abiarazi zuen, Morfología vasca (1923-1934) obrarekin eta euskal hiztunei egindako Erizkizundi Irukoitza galdetegiekin (1922) zehazki. Laga zuen obra oparoan musika, antzerkia, eleberria, kazetaritza eta didaktika sartzen dira. Azpimarratzekoak dira Diccionario Vasco-Español- Francés lana (1905), Cancionero popular vasco, Euskal Erriaren Yakintza (1935-47), eta euskal folklorean oinarritutako beste hainbat obra. 173. Segura.