Lilurazko topografia
Ez nau batere harritzen Lucio Muñoz pintoreak, Arantzazuko Basilikako mural handiaren lanari aurre egin behar izan zionean, Oñatitik Arantzazura igotakoan bertako orografiaz eta topografiaz hain grinaturik geratu zenez, han ikusten zuen paisaia liluragarria bere obran jaulkitzeko aukerari eutsi izanak.
Lilura horixe bera da edozein mendizale, turista edo erromesek atzitzen eta arnasten duena Arantzazura hurbildu ahala. Gipuzkoako Zaindariaren Santutegia arranoaren habia gisa (igokunde sinbolo), zintzilik agertzen da, harkaitz multzo, haitzarte sakon eta Araba, Nafarroa eta Gipuzkoako mugetarantz abiatzen eta hurbiltzen diren mendilepoez osatutako ikuspegi izugarriaren erdian. Santutegia, 700 metroko garaieran kokaturik, Elgea, Aloña, Aizkorri, Aitzabal, Beilotza, Beilostegi eta Gazteluaitzeko gailur eta mendi-taldeek inguratzen dute, eta haren oinean linburtzen da trokarte sakonetik behera Arantzazu ibaia, izen bereko mendikatean sorturikoa. Santutegia Aloñaren mendi -hegalean dago, haitzarte sakonaren ertzean, eta bertara iristeko, 9 kilometroko errepide luze eta kiribilkaritik gora jo behar da, Oñatitik abiatuz, udalerri honen mugapean baitago eta, Iñaki Zumalde eta Luis Villasante bertako historiagileek frogatu bezala, haren historiari hertsiki loturik egon izan baita. Bertarako bideak balio plastiko eta ekologiko handia du zentzu guztietan. Harkaitz-multzo garaiak, kareharrizkoak, eta haitzarteak eta mendilepo sakonak, mendi eta harkaitzetan gora landareria anitza, pagoak, astigarrak, haritzak, ezkiak eta urkiak, aginak, ipuruak eta elorri zuri nahiz beltz ugariak, ikuspegi ikusgarria osatzen.
Elorrri zuri baten gainean, tradizio historikoak dioenez, aurkitu zuen Ama Birjinaren irudia Rodrigo Balzategi artzain gazteak, Oñatiko bizilagunei ziztu bizian berri ematera abiatu aurretik. "Arantzazu" toponimoak, Villasante Euskaltzainaren esanetan, landare kontzeptu hori agertzen du. Urtaro desberdinetan zehar kolore anitzez estaltzen dira eta beren hamaika ñabarduraz polikromatzen dute baso misteriotsu hau, hala nola bertan lasaitasun, bake eta alaitasun bila dabilen ikuslearen begiak. Udaberriak eta udazkenak, Mitxelena, Lizardi, Gandiaga, Lete eta Lekuona poetek gogokoen dituzten urtaroek, inguru hauek amets eta behaketarik idilikoenak sorrarazteko leku apropos bihurtzen dute. Pagoen eta pinuen berde bizi eta zukutsuek, haritzen eta astigarren urrezahar horiek eta gorriskek, aldatu eta nahasi egiten dute Arantzazuko paisaia ibilge eta betirakoa. Arantzazutik abiatuta ere, mendizaleak aukeran ditu inguruko mendietarako ibilaldiak. Lau kilometrora eta 1.100 metroko garaieran dago Urbiako Zelai zoragarria, Neolitikotik hartzainak eta artaldeak bildu izan dituena eta Aranzadi, Barandiaran eta Egurenek 1918an dolmengune gisa azterturikoa. Aitzkorri (1 .544 metro), San Adrián, Artzanburu, Arriurdiñ, Gorgomendi, ditugu inguruko mendi harkaitsuak, mita eta mita bostehun metro bitartean daudelarik.
XIX. mendeko autore batzuek deskribatu zuten Arantzazuko fauna, ia erabat desagertu
da. Basurdeak eta orkatzak, azeriak eta otsoak, hala nola katamusturluzeak
eta katagorriak elurte handitan baino ia ez dira ikusten. Hegaztiak, aldiz,
ugari dira, zozoak eta birigarroak, larretxoriak nahiz mota askotako hegazti
kantariak, batez ere Arabako lurren muga epeletan. Haien txioketak sortzen
duen hots ederrak lilura eragiten du, espazio goitsuaren xarma areagotzerik
baldin badago, areagotuz.
