Oso estilo gotiko zaharreko Elkanoko San Pedro parrokia horrek, Askizuko San Martin eliza eta hurbilago dagoen Urtetako San Sebastian ermita dakarzkigu gogora. Bere arku zorrotzeko portadak, lore-motiboz apaintzen ditu kapitelak. Absidean, Ekialdera, eguzkia irteten den lekura begira, bi leihate fin eta arrosatxo bat nabarmentzen dira. Hala ere, aurkako aldean, bere funtzio funtsez erlijiosoari kontrajarri nahiean bezala, lau gezileiho luzek horma zabalak urratzen dituzte Urdaneta eta Aizarnazabalgo bidexken bila, bai eta Altzola, Aia, Zarautz eta Getariatik datozenen bila ere. Hau da, Aiako Elkanok gure geografia zartatuko oso bidegurutze garrantzitsu bat okupatzen edo, hobe esan, menderatzan zuen.

Elizaren barruan, erretabloan San Pedroren irudi bat da nagusi. Horman sartuta, sagrarioak bere linea arkaikozalearen erliebea marrazten du. Gaur egun tenpluak ez du bataio-harririk, ez eta hilerririk ere, baina zaharrek beren aiton-amonengandik entzundakoaren arabera, antzinean Elkanoko eliza hau ingurune guztietako parrokia izan zen, Zarautz, Getaria eta Aiako tenpluak baino are arkaikoagoa, kanposantua bere hareharrizko horma batean ezarria zuelarik. Nolanahi ere, errestaurazio obra batzuetan parrokia horretako zoruan egindako hobiraketak aurkitu ziren.

Gorosabelek, bere "Diccionario" delakoan, Aiari buruz idazterakoan Aiako Elkanoko auzoari buruzko pista interesgarri bat ematen digu, Olazabalgo San Salvador elizaren dohaintzan, 1025ean, aipatuta agertzen baita: "Senior Eneko Garzaiz pro sua anima possuit partes de Munio Garceiz menores, quoe comparavit en villa quoe dicitur Aya de Elcano".

Hain zaharrak diren aipamen hauek, Aiako Elkano bi ibilbide garrantzitsuen pasaeran aurkitzen zela pentsarazten digute. Bata, Nafarroatik, Olazabalgo San Salvador monastegitik zetorrena Ernioko mazizoa zeharkatuz, eta bigarrena, Getariako itsasportuaren bila joanez Deba eta Urolako haranetatik heltzen zena.

Elkanoren antzinatasuna finkatzeko, merezi du gogorarazteak "jentilak", euskal mitologiaren erraldoiak, kostaldeko urrutiko leku honetan agertzen direla Elkanoko San Pedroko elizaren eraikuntzari buruz han bertan jasoko legendan. "Elkano-bitarte" baserrian bizi izan zen Jose Antonio Manterolak kontatzen zuenez, Elkanoko tenplua hiru "jentilek" eraiki zuten gau bakar batean. Erraldoietariko bat errena zen eta horregatik deitzen zioten "kojua". Obra hasita zegoela, errenaren bi adiskideek ondorengoa komentatu zuten: "Honek traba egiten digu hemen!". "Kojuak", belarri zorrotza izaki, entzun egin zien, bai eta ondorengoa erantzun ere: "Bai, baina nahiz eta traba egin, badaramatzat hirurehun kilo baino gehiago sorbaldan". Bi esaldi labur hauek gure mitologiaren munduarekin jartzen gaituzte erlazioan, mitologia hau gure garaira ahozko tradizioaren bitartez iritsi delarik.

"Jentilak", beraldiko indarreko izakiak, aipatutako bigarren esaldian azaltzen dira argi eta garbi, pertsonaia mitologiko hauen bitartez Elkanoko San Pedro elizan hareharrizko bloke handiak zeudela adierazi nahi denean, harri bilatzera Garatemendiraino joan beharra dagoelarik.. "Jentilaren" irudia are argiago agertzen da Elkanoko parrokia eraikitzeko materiala biltzeko modua deskribatzen denean. "Jentiletariko" batek Garate menditik Arbastainaundiraino botatzen zituen harriak. "Kojuak" Arbastainaunditik Elkanoko herriraino botatzen zituen. Hirugarren erraldoiak errenak jaurtitako harlanduak jasotzen zituen, harri horiekin eliza eraiki zuelarik.