Gaur egun, ermita hau, guztiek "Antigua" izenez ezagutzen dute. Bai, egia da antzinakoa dela eta, halaber, ermita dela esan beharra dago, baina oso gutxik daki santutegi hau Zumarragako hiribilduko antzinako parrokia izan zela eta hortik datorkiola jatorrizko "Antigua" izen hori. "Antigua", hau da, inguru guztiko antzinako parrokia zaharra.
Andra Mariaren ermitako lerro gogorrak Izaspi mendigunean marrazten dira, Beloki mendiaren erdialdeko hegalean, zumar-basotxo batek inguraturik. Zumarragako hiribildu nekazariaren antzinako parrokia bere mendiskan bakarrik geratu zen, bertako biztanleak, aurrerakadaren irritsiz, Urola ibaiaren ertzeetara jaitsi zirenean hurbileko Urretxurantz eta urrutiago zegoen Legazpirantz zabaltzen hasi zirenean.
"Antiguako" antzinako monastegiaren barrualdea askoz ere interesgarriagoa da. Horma eta zutabeak ezik, gainerako guztia zurezkoa da eta zaila da sabaiaren bilbadura, koruaren formak (bertako habe-multzoan jatorri primitiboko zenbait pintura agertu direlarik) edo habe eta jabaloietako tailen artean ikusgarriena zein den erabakitzea. Azken hauetan emakume irudiak, otso buruak eta marrazki geometriko ederrak agertzen dira. Portadaren ondoan, koruaren pean, bataio-harri galanta dago.
Gaur egun aldarearen ondoan gurtzen den Andra Mariaren irudia ez da antzinakoa. Dirudienez estilo erromanikokoa zen hura duela urte asko arrastorik utzi gabe desagertu zen, bere trazaren testigantza grafikorik (marrazki, pintura edo litografia) gorde ez delarik. Aspaldian ere une honetako taila estaltzen zuen ohialezko jantzia kendu zioten.
(Joan zaitez aipatu Zumarragako Andra Mariaren eliza eta monastegira eta aipatu auzoaldeko biztanle kopurua bai eta zerbitzua eta monastegirako beharrezko den elizgizon kopuruaren berri eman ezazu)
Lazakaoko jaunarekin izandako hainbat auziren ondoren, lur lauan parrokia berria jasotzen hasi ziren eta horrekin batera "Antigua"ren gainbeherakada hasi zen. Parrokiako tenpluaren obrak 1576an hasi ziren eta 1662an amaitu. Aurretik, Antonio Manrique Iruñeako Gotzai jauna Zumarragara eraman behar izan zuten "Antiguako" Andra Mariara igo eta Aldareko Sakramentu Santua hiribilduko etxe batera eramateko. Aipatu etxea parrokia eraikitzeko hautatutako lekutik gertu zegoen.
"Antigua"ko festa uztailaren 2an ospatzen da. Egun horretan, ermitaren barruan eta aldare nagusiaren aurrean Zumarragako ezpata-dantza ospetsua dantzatzen da. Dantzariek, belauniko, beren ezpata motzak gorantz jasotzen dituzte. Bazter guztiak argi eta kolorez betetzen dira eta Zumarragako Andra Maria garai batean izandakora itzultzen da, Aizkorriko mendizerratean islatzen diren landa zabaletaraino ehundaka erromes iristen delarik.
