Apaingarriak
Zura
Kontuan izanik Gipuzkoako baserririk gehienak eraikuntza alorrean bertute handiko lanak izan direla –plastika alorrean eta apaingarrieta oso urriak izan arren-, baita hemengo euskal etxeekin alderatuta ere, onartu beharra dago, halere, apaingarriak eta dekorazioak tailatzeko gehien erabili zen euskarria zura izan zela.
Gipuzkoako zurgintzaren unerik bikainena XVI eta XVII mendearen bitartean izan zen, eta bertako artisauek beren irudien bilduma propioa izateaz gain, ondoko lurraldeetan –hasi Frantziako Hegoaldetik eta Dueroraino- gehien zabalduta zeuden apaingarrien zaletasunen eta gaien berri ere ondo zekiten.
XVI mendeko erdiko hamarkadetan zuraren lanketak loraldi uneak bizi izan zituen, eta baserriek aktiboki parte hartu zuten. Garai horretan dekorazioa batipat zurezko eta bilbadurazko fatxaden karelean bildu zen eta teilatuko mentsula eta jabaloietan. Opaitzurrea eta trintxan landutako irudi geometrikoen bilduma zabala erabiltzen zen, planoen kontrastea aurkituz eta argilunaren ondorioak zehaztuz. Irudirik ohizkoenak soka, mozketa, iltze-buruak, diamante puntak, zartailuak, maklak, ildaskak eta batzutan eguzki-helizeak eta arroseta lakatuak izan ziren; bilduma horrek, azken finean, Zumarragako “La Antigua” koruan dauka bere adierazpenik osatuena.
Bilbadurazko etxeetan, eta batez ere hegalkinen bat dutenetan ere ohizkoa izaten zen XVI mendeko lehen erdialdean zeharkako haberen bat tailatzea hondoratutako arkutxo konopialen zirrinda batez, Oiartzungo Txulaene Goikoan edo Alkizako Aritzeta Erdin ikus daitekeen bezala, Ipar Euskalherriko jatorria duen gai bat erabiliz.
Berpizkunde garaiko zurginek arreta berezia eskaini zieten gainera, etxeko habeen zapata eta eskileretako zankabeei. Bi kasu horietan baliabide hau erabili zen gehien: egurraren ertza gozatzea, ezpalak kenduta.
Gipuzkoako XVII mendeko zurgintzaren helburua, beste zenbait puntu interesgarri azpimarratzea da. Teilatuko ubel muturrak tailatzean oinarritu da, landare-kiribildurekin apaintzen direnak; estetika barrokoa zenbat eta gehiago nagusitu orduan eta mamitsuagoak. Kiribildurak erdian gehienetan kordeltxo bat edo perlen txirikorda bat darama tailaturik, Asteasilp Otabardin argi eta garbi ikus daitekeen bezala. Garai horretan ugariak dira zurezko barroteak edalontzi itxuran torneaturik eta balkoi eta eskilara barandetan sarri agertzen ziren.
Gizakien figura oso gutxi adierazita dago, baina badaude salbuespen interesgarriak, hala nola, Usurbilgo Harrillaga Haundin eta Alkizako Zumitzan landutako mozorroak.
Harria
Harria apaingarri gisa Gipuzkoako baserririk aberatsenetan bakarrik erabiltzen zen, baina horietan ere gehienetan kopuru txikietan erabiltzen zen. Garai bakoitzean oso ondo zehazturik zeuden lehentasunak, ia beti bat zetozenak gari bakoitzeko hizkuntz artistikoarekin. Horrela, XVI mendearen lehenengo zatian, harginak zizelari gisa bere talentua ate nagusian jartzen ziren medailoi babestuetan bakarrik erakus zezakeen, ezaugarri gotikoetan idatzitako jaungoikoaren monogrametan eta leihoetan markua jartzeko ehoetan; horrela bada, kontuan hartzekoa da Oiartzungo Makutsoko dintelean profildutako ainguren figura, guztiz ez-ohizkoa den adierazgarritsunaren modura.
XVII mendean landutako piezak ugaritu egin ziren piska bat. Leihorik handienetako markuak zaindu egin ziren, orain klasizismo garaian bezala jarritako moldurekin, Asteasuko Elorrieta baserrikoak bezala, eta gainera, asko zabaldu dira taila heraldikoak, askotan familiaren abizena eta etxea egin zeneko urtea darametenak. Kasu batzuetan, Antzuolako Iriarte Bekoan bezala, ezkaratzeko habearen hegalkina zutik egoten laguntzen duten eta toskanar ordenakoak diren zutoi bihurguntsuak agertzen dira, baina oso gutxi dira Bizkaiko ekialdean normalean agertzen direnekin alderatuz.
XVIII mendean blasoi armazainak dira harrian landutako elementu artistikorik zainduenak, goarnizio, maskaroi eta arrokaian errekargatuz. Garai horretan baserririk handienek, Berastegiko Azpikoetxe itzelgarria esaterako, aurreko mendean hasitako ohiturarekin jarraitu zuten: fatxada nagusiko leiho guztiak plaka leuneko moldurekin istea –ertzetan belarri bereizgarriak osatzen dituzte, argi eta garbi bereizten direnak Iparraldeko barrokoaren estetika urriarekin-.
XIX mendeko baserriek ia ez dute harrian egindako apaingarririk, taila argi eta zorrotzeko harmarri berriak izan ezik, edota eraikina inauguratu zeneko data eta sustatzailearen izena gogorarazten duten plaka handi batzuk, Bergarako Orbe Haundin bezala.
Burdina
Neurri handi batean burdinlantzeari eta burdinaren esportazioari esker aurrera atera ahal izan den herrian, harrigarria da zein gutxi erabili den metal hori baserriak apaintzerakoan.
XVI mendean, euskaldunek burdingintzan Europan ia lehiakiderik ez zutenean, Gipuzkoako nekazarien etxeetan burdinez nolabaiteko xarmaz egindako elementu apaingarri bakarra, kontrasuzko murruen metalezko ateak ziren, zintzilikatutako eraztunekin eta murriloan zenbait ebakiune geometriko errazekin apaintzen zirenak.
XVII mendean perfil lanak kanpora atera ziren eta ateen burdinerian pilatu ziren: buru erronboidaleko iltzeak edo izar itxurakoak, bihurriko giltzaburuko txapak eta zenbait kasutan ate-burdinak. Bestalde, mende honetan eta hurrengoan gipuzkoarrek burdin-saregile oso trebeak ziren ospea hartu zuten, eta beraien ekoizkinak ia ez ziren baserrietara heldu, prezio altuengatik elizetan eta jauregietan erabiltzeko modukoak baitziren. Baserrietako beheko solairuetako leihoetan dauden burdinsareak normalen XIX mendean jarritako burdinezko barrote karratuak dira, eta oso gutxitan ikusten dira profil koniko erakargarriak edo aurreko garaietakoak ziren landare kukuluak.
Baserrietako osagarri eta apaingarri artistikoen panorama zuhurra da, historia osoan baserriko gizon eta emakumeen bizitza gogorra eramangarriago egiten baino ahalegindu ez den etxebizitzari dagokiona, hain zuzen ere. Hala ere, baserriaren edertasuna ez dago bakarrik apaingarrien eremu errazean. Harridura sortarazten du laino artetik agertzen denean, bere bolumen biribilarekin eta forma sendo, antzinako eta iraunkorrekin. Hor dago baserria: haranetako antzinako jauna.
