30. Oiartzungo Torre hartzuloan aurkitutako zanga hezurra, euskal Madeleine aldiko arte erabilgarriko maisulana.© Jesús Altuna

Hezur, adar eta xafla apainduak

Bi pieza aipatuko ditugu hemen bereziki, Europako Paleolitoko arte erabilgarriko maisulanen artean daudelako: Torreko hegazti hezurra eta Ekaingo hareharrizko xafla.

Torreko hezur grabatua

31. Torreko hezurreko oreina.© Jesús Altuna

Gipuzkoako aztarnategietan aurkitutako hezur apainduen artean Oiartzungo Torre hartzulotik ateratakoa da aipagarriena. Bizitzeko baldintzarik ez duen haitzulo txiki bat da Torre, baina ehiza postu bezala erabili izan zen gure Historiaurreko zenbait alditan. Hezurra iparraldeko itsas hegazti baten kubitu bat da, zangarena. Zangak gaur egun ere heldu ohi dira gure kosta aldera, eta orduan orain baino askoz gehiago. Hezurrak diafisia eta hurbileko epifisiaren zati bat ditu, baina urruneko epifisia galdua du. Gorde den zatia 18 cm luze da.

32. Torreko hezurreko zaldia.© Jesús Altuna

Hezur hori miniatura ezin hobe bat da. Honako irudiak ditu grabatuta: oreina, zaldia, sarrioa, bi basahuntz, uroa eta antropomorfo bat. Irudiak elkar errespetatzen dutela eginak daude, bata bestearen gainekorik ia gabe. Bi basahuntzak ez beste guztiak albotik aterata daude; basahuntzen buruak aurretik ikusten dira, Paleolitoko artean gehienetan gertatzen den bezala.

33. Torreko hezurreko irudia zabalduta (I. Barandiaranek egina).© Jesús Altuna

Gainera, zenbait zeinu ere baditu hezur guztian zehar mutur batetik besteraino, hala nola: marrak, sigi-sagako lerro batzuk eta puntuak.

Animalien irudiak errealismo handikoak dira. Azter bedi oreinaren burua. Ahoa irekita dauka, marruka ari balitz bezala, eta malko guruina oso nabarmen, oreinek marru egiten dutenean eduki ohi duten bezala. Adakerari dagokionez, adar enborraren hasiera eta behe aldeko bi adar besoak ditu eginda. Zaldiak zurda motza eta tentea du, zaldi basatietan ohikoa denez. Sarrioaren burua modelatu den erak erakusten du hark errealitatean beste kolore bat duela. Ikus bedi bereziki begitik muturrera doan orban iluna.

34. Gaurko sarrioaren marrazkia. Begira begitik muturrera doakion kolorezko zerrenda eta konpara irudikoarekin.© Iñaki Zorrakin

Errealista ez den irudi bakarra antropomorfoa da, eta hori ere oso ohikoa da Paleolitoko artean. Dena dela, irudikatuta daude ilea, bizarra eta begia, beheko eta goiko betileekin.

Ekaingo xafla

Ekaingo leize zuloko sarreran dagoen aztarnategiko Goi Madeleine aldiko mailan, hareharrizko xaflatxo grabatu baten zazpi puska aurkitu ziren, eta xaflatxoa berriro osatu ahal izan zen. Xaflan basahuntzaren, orainaren eta zaldiaren aurrealdeak irudikatuta daude, bata bestearen gainean.

Ahuntza nahiko marra sakonez grabatuta dago, eta bera da xaflan ondoen ikusten dena. Uhin erako adarra du, basahuntz pirenearraren irudia den seinale. Burua xehetasun askorekin marraztuta dago; begia, belarriak, bekokiko irtengunea eta bi adarrak bertan ditu. Adarretako hazkera koskak zehaztuta daude, zeharkako marratxo batzuen bitartez. Lepoaren behe aldea, bularra eta aurreko hankak kontu handiz eginak daude marra txiki askorekin; horrela, gorputz atal horiek neurri batean modelatuta daude.

37. Ekainen (Deba) aurkitutako hareharrizko xafla. Basahuntza eta oreina nabari dira, besteak beste.© Xabi Otero

Oreina marrazteko erabilitako teknika basahuntza marraztekoa baino finagoa da, adarrei dagokienean izan ezik. Burua marraztuta dago begia eta aho lerroa dituela. Adakeran beheko adar besoak, bi adarren erdiko adar besoak eta adarburua -zabalduta- daude marraztuta. Oreinen adakeran adarburua izan ohi da zatirik aldakorrena: sarritan agertzen dira adarburu zapalak haietatik bukaerako adar muturrak ateratzen direla.

Hirugarren irudia, uste denez zaldiarena, ikusgaitza da.

Xafla azpiko geruzaren dataketa erradiokarbonikoak gaurtik atzerako 12.050 ± 190 urteko C14 adina eman zuen.

Urtiagako xafla grabatua

39. Urtiagako uharri grabatua. Zaldi baten aurrealdea oso fin grabatua du. © Xabi Otero

Urtiagako haitzuloko Amaierako Madeleine aldiaren mailan, bi zatitan puskatutako hareharrizko xaflatxo irudidun bat agertu zen:

Alde batean ahuntzaren buru zoragarri bat ageri du, emearena edo umearena, grabaketa zabalez oso ondo marraztua. Adarrak, belarria, begia, sudurra eta ahoa adierazita ditu.

Beste aldean elur orein baten irudia dago, grabaketa finez egina. Horrek ere ongi ezarrita ditu elur oreintzat sailkatua izateko behar dituen xehetasunak, hots, soinkurutzea ongi seinalatua, burua behean kokatua, adakeraren forma, ilea lepoko sabelaldean, eta mutur zapala.

Urtiagako uharri grabatua

38. Urtiagan (Deba) aurkitutako xafla grabatua. Basahuntz eme edo ume baten burua ageri du alde batean eta elur oreina bestean.© Xabi Otero

Kare-harrizko harribil bat da, grabatu izugarri fin bat duena. Alde batean, zaldiaren aurrealdea marraztua du, bere buru-lepoekin. Zurda tentea eta muturreko xehetasun batzuk adierazita ditu. Begia, berriz, irudikatu gabe dago.

44. Oreinaren letagin zulatuak© Xabi Otero

Hagatxo hau bi muturretan hautsita dago, ebakidura laua du alde batean eta ganbila bestean, eta alde ganbilean apaindua dago. Apaindura honetan datza: adarrean luzetara lerrokatutako hiru ebaki multzo ditu, multzo bakoitzean hiru ildo paralelo uhin tankera arin-arina dutenak. Ildo guztiek koska txiki batzuk dituzte elkarri oso lotuak.

45. Azeriaren letagin zulatua.© Xabi Otero

46. Maskor zulatuak, zintzilikario gisa edo idunekoetan erabiltzeko.© Xabi Otero

Hagaxka hau haitzuloko Solutre aldiko mailan aurkitu zen; beraz, liburu honetan agertzen diren gainerako adierazpen guztiak baino lehenagokoa da.

49. Aitzbitarte IV-ko, Urtiagako eta Ermittiako arrankaziak. Erabilgarriak izateaz gainera, apainduta daude.© Xabi Otero

Ehizan eta arrantzan erabiltzen ziren tresna horiek askotan apainduak izaten ziren, nahiz eta apaindurak tresnaren eraginkortasunari ezer ez erantsi. Ikus ditzagun kasu batzuk:

Ermittiako eztena. Ebakidura triangeluarra duen ezten bat da, hiru aldeetan antzeko marrazkia grabaturik duena. Bi aldetan erronbo lerrokatuak ditu, barrenean puntua dutela, elkarri lerro zuzenen bitartez lotuta. Hirugarren aldean erronboen ordez, bi marra motz eta zeihar daude.

Badaude apaindurak dituzten arrankazi eta azagaia ugari ere, bai eta oreinen edo basahuntzen hortzez edo maskorrez egindako zintzilikarioak ere, haritik zintzilikatzeko zulatuak.